HISTORIA ODKRYĆ I BADAŃ
CMENTARZYSKA W RUDZIE PABIANICKIEJ
część 1
opracowanie Halina Anna Ząbkiewicz-Koszańska
Artykuł pochodzi z Przeglądu Archeologicznego, udostępnionego przez Łódzkie Muzeum Etnograficzne. Ze względu na charakter strony oraz długość opracowania prezentujemy je we fragmentach, rezygnując ze szczegółowych opisów ponad dziewięćdziesięciu grobów odkrytych w Rudzie.
Wyjaśnienie niektórych terminów archeologicznych użytych w tekście:
kultura łużycka - kultura archeologiczna rozwijająca się w Europie w środkowej w młodszej epoce brązu oraz wczesnej epoce żelaza. Jej początki określa się na 1700 - 1300 lat p.n.e. Rozwój przypada na lata 1300 - 500/400 lat p.n.e. Występowała głównie na ziemiach polskich oraz sąsiadujących z nimi terenach innych państw. Ze względu na sposób pochówku (ciałopalenie) zaliczana do kręgu kultur pól popielnicowych. Jednym z bardziej znanych zabytków tej kultury jest gród w Biskupinie.
okres halsztacki- zwany również wczesną epoką żelaza, 1200 - 480/450 lat p.n.e. Jego nazwa związana jest z odkryciem cmentarzyska w miejscowości Hallstatt w Austrii.
okres lateński - krótki okres w pradziejach Europy, trwał od 480/400 roku p.n.e. do początku naszej ery. Jego nazwa wywodzi się od stanowiska archeologicznego w miejscowości La Tene.
popielnica - naczynie pogrzebowe, w którym umieszczano popioły zmarłego
Cmentarzysko łużyckie na stanowisku 1 w Rudzie Pabianickiej (obecnie przedmieście Łodzi) notowane było w kartotece stanowisk oddziału archeologicznego Łódzkiego Muzeum Etnograficznego już w 1934 r. Cmentarzysko to odkryto przypadkowo podczas robót ziemnych na terenie posesji przy ul. Starogardzkiej (dawna Łączna) nr 32. Znalezione tam zabytki ob. Młynarczyk ofiarował Muzeum Archeologicznemu i znajdują się one pod numerami kat. 1934/115-116A. Są to dwie popielnice, fragmenty igły brązowej, fragmenty przedmiotów żelaznych i brązowych. Stanowiły one zawartość przypuszczalnie dwu grobów, oznaczonych numerami 89 i 90.
W 1936 r. ob. Garlicka ofiarowała Muzeum zawartość grobu znalezionego na terenie posesji nr 32 przy ul. Starogardzkiej. W tym czasie podczas kopania piasku natrafiono przypadkowo na 2 groby, które zniszczone zostały przed przybyciem delegata Muzeum.
Kustosz Muzeum Etnograficznego, mgr Jan Manugiewicz zorganizował badania na terenie ul. Zielonej (ob. Uroczysko) przed posesją nr 12, badając teren w pobliżu przypadkowo znalezionych dwu grobów. Groby te (zniszczone przed przybyciem delegatów Muzeum) mają obecnie numery 91 i 92. Groby odkryte i zbadane przez mgr Kamieniecką, delegatkę łódzkiego Muzeum, zostały oznaczone w niniejszym opracowaniu numerami 93, 94 i 95.
W dziale archeologii Muzeum Etnograficznego w Łodzi w latach 1931-1944 powszechne było w zwyczaju powszechne numerowanie grobów: na stanowisku badanym w ciągu dwu lub więcej lat groby należące do tych samych kultur były w każdym roku numerowane od początku, tj. od numeru 1. Dla uniknięcia nieporozumień przy omawianiu poszczególnych grobów z Rudy zmieniono numerację tych kilku grobów, które zbadano (lub które w ogóle dały się wyróżnić) przed wojną, na numerację kolejną, nie zachowując kolejności lat badań, jako dalszy ciąg numerów grobów zbadanych w 1942 r. ( a następnie w 1946 r.).
Z 1936 r. pochodzą jeszcze dary ob. J. Tworoga i ob. Lubelskiego.
W 1940 r. Karol Noelte, młody hitlerowiec, uczeń dra Walteraaa Frenzla, pełniący w barbarzyński sposób "konserwatora zabytków", przywiózł z Rudy baniastą popielnicę.
Następnie Henryk Raths, zamieszkały przy ul. Zielonej nr 18, przywoził do Muzeum w latach 1940-1942 oprócz innych zabytki ze zniszczonych grobów z terenu tejże i sąsiednich posesji.
Wreszcie 12 VI 1942 okupacyjny dyrektor Muzeum, Walter Grunberg rozpoczął systematyczne badania cmentarzyska na terenie posesji przy ul. Uroczysko (Zielonej) nr 14 i częściowo na terenie posesji nr 16. Zasadniczo preparował groby i rysował ich plany zmarły w 1944 r. Władysław Kasiński, asystent Muzeum, młody, bardzo zdolny archeolog-samouk, który przed wojną brał udział w różnych ekspedycjach wykopaliskowych, prowadzonych przez Oddział Archeologii Miejskiego Muzeum Etnograficznego w Łodzi. Plany grobów są przeważnie niedokładne. Kasiński miał praktykę terenową, poza tym bardzo dobrze rysował. Wprawdzie czasem popełniał niedokładności, lecz jeśli chodzi o plany Rudy, wina była przede wszystkim po stronie dra Grunberga. Archeolodzy osadzeni przez okupantów hitlerowskich w Muzeum łódzkim byli słabymi terenowcami. Badania prowadzili szybko, niesystematycznie, nie zwracali należytej uwagi na warstwy kulturowe, zbyt szybko wyjmowali zabytki, nie notowali obserwacji lub zapisywali je bardzo pobieżnie.
Nieliczne palny i notatki badanych i opisywanych osobiście przez dra Grunberga grobów są bardzo niedokładne i niewyczerpujące. Praca Kasińskiego na podstawie jego wypowiedzi i, jak sama mogłam zaobserwować, w czasie swej półdniowej obecności na wykopaliskach, była nadzwyczaj trudna. Przeglądając plany można stwierdzić, kiedy Kasiński był zwolniony od uciążliwego nadzoru niemieckiego archeologa: plany wykonywane samodzielnie są dokładniejsze i uzupełnione najważniejszymi obserwacjami, chociaż też mają duże braki. Jesienią 1942 r. Kasiński pod nadzorem dra Grunberga badał dalszą część cmentarzyska. Ogółem zbadano 86 grobów. Przy omawianiu inwentarza poszczególnych grobów badanych w 1942 r. nie podaję ich położenia, gdyż plan cmentarzyska wykonany przez W. Kasińskiego zachował się w niedokładnym brudnopisie. Według tego planu teren musiałby być o wiele szerszy i dłuższy niż w rzeczywistości. Przeprowadziłam korektę planu - lecz za jego ścisłość nie mogę ręczyć.
W 1945 r. dyrektor Muzeum Archeologicznego w Łodzi, prof. dr Konrad Jażdżewski, badał niewyeksploatowaną część terenu posesji przy ul. Uroczysko 16. Niestety, ta część cmentarza była już zniszczona przez wydobywanie kamieni w czasie uprawy placu. Z badań w 1946 r. pochodzą dwa groby 87 i 88.
POŁOŻENIE
Cmentarzysko rudzkie leży na wschodnim stoku pagórków w widłach rzeki Ner (na prawym jego brzegu) i rzeki Olechówki (lewy brzeg), na gruncie piaszczystym. Na podstawie badań i meldunków o znaleziskach wiadomo, że groby znajdowały się na terenie całych posesji 14 - 18 przy ul. Uroczysko i znajdowano je też na terenach posesji 32, 28, 17 i 19 przy ul. Starogardzkiej oraz na chodniku i jezdni ul. Uroczysko przed posesjami nr 12 i 18.
Te dane pozwalają przypuszczać, że cmentarzysko zajmowało teren około 130 x 170 m. Najbliższe miejsce, gdzie znaleziono ślad osadnictwa kultury łużyckiej okresu halsztackiego, znajduje się na zachód od cmentarzyska, to jest na krawędzi tarasu łąkowego rzeki Ner, w pobliżu ujścia Olechówki, u wylotu ulicy Noteckiej. Przypuszczalnie w tym miejscu znajdowała się osada, której ludność składała swych zmarłych na omawianym cmentarzysku.
Kilka słów należy poświęcić dolinie Neru.
Łódź leży na terenie działu wodnego Warty i Bzury. Osadnictwo archeologiczne, jak na to wskazuje opracowana przeze mnie mapka stanowisk na terenie Wielkiej Łodzi, skupiało się w dolinach Bzury i dopływach Warty i Bzury. Wzdłuż doliny Neru, poczynając od tzw. Rudy Zegarowej, w stosunkowo niewielkich odległościach znajdują się liczne stanowiska archeologiczne z różnych okresów, tym liczniejsze, im rzeka staje się szersza w miarę zbliżania się ku ujściu Warty. W odległości 12 - 13 km na północny wschód nad lewym dopływem Neru, w Zalewie, leży wielkie cmentarzysko kultury łużyckiej wczesnego okresu halsztackiego, grupy wschodniowielkopolskiej.
Cmentarzysko w Zalewie uchodziło dotychczas za najbardziej wysunięte na wschód. Dla uzupełnienia mapy stanowisk grupy inkrustowanej, opracowanej przez T. Wieczorowskiego, należy wymienić następujące stanowiska: Sierpów (pow. łęczycki), Pyszków, (pow. sieradzki), Emilianów, Grodziszczko, Janków, Kurza, Majków, Szymanowice (pow. kaliski). W pobliżu cmentarzyska rudzkiego znajdują się 2 współczesne mu cmentarzyska grupy środkowopolskiej tejże kultury: w Świątnikach i w Okołowicach, leżące na lewym brzegu Neru. Również na lewym brzegu tej rzeki, blisko omawianego cmentarzyska, znajduje się jakieś stanowisko halsztackie w Chocianowicach, a dalej na zachód w Łaskowicach znaleziono groby skrzynkowe, z których ceramika wskazywałaby na wczesny okres lateński.
Cmentarzysko w Łodzi-Rudzie i wszystkie wyżej wzmiankowane stanowiska nie zostały dotychczas opracowane. T. Wieczorowski wymienia tylko Zalew jako stanowisko grupy ceramiki inkrustowanej kultury łużyckiej - lecz poza fotografiami grobu (nie ma nawet jego numeru) i figurki świnki nic więcej nie podaje, brak mu było danych z tego cmentarzyska.
W ogóle materiały z przedwojennych badań na terenie województwa łódzkiego nie były publikowane, najwyżej czasami doczekały się krótkiej wzmianki. Skutkiem tego mapy zasięgów różnych kultur w okolicach Łodzi świecą przeważnie pustkami (np. na mapce 11 "zasięg kultur wczesnego okresu żelaznego" w pracy J. Kostrzewskiego Od mezolitu..., nie jest zaznaczona żadna grupa kultury łużyckiej).
Na terenie województwa łódzkiego rozpoczęto prowadzenie badań archeologicznych od 1931 r. i w ówczesnym dziale archeologicznym Miejskiego Muzeum Etnograficznego nagromadzono wiele zabytków, które w znacznym stopniu przyczyniłyby się do usunięcia luk w dotychczasowej znajomości zasięgów kultur i bliższego poznania różnych grup kulturowych, występujących na tym terenie.
Powyższe względy skłoniły mnie do opracowania cmentarzyska w Rudzie Pabianickiej tym bardziej, że niektóre formy ceramiki różnią się od dotychczas publikowanych z grupy wschodniowielkopolskiej oraz że jest to stanowisko peryferyjne tej grupy.(...)