Podmiejskie wille łódzkich rodzin fabrykanckich
w Rudzie Pabianickiej
artykuł autorstwa Marii Dankowskiej zamieszczony w Wędrowniku 388/2006
Najbardziej znane i okazałe rezydencje łódzkich fabrykantów powstawały na terenie miasta Łodzi. Ale zdarzało się często, że wraz z rozwojem zakładu produkcyjnego, a co za tym idzie wraz ze wzrostem zamożności rodziny fabrykanckiej, wznoszono kolejne rodzinne siedziby mieszkalne. Zjawisko to pojawiło się już w drugiej połowie XIX wieku i dotyczyło początkowo rozbudowy już istniejących rezydencji, później budowy kolejnych willi lub pałaców. Jednocześnie pojawiła się chęć "ucieczki" i odpoczynku przed uciążliwościami życia w mieście oraz wznoszenie rezydencji podmiejskich o charakterze letniskowym lub całorocznym.
Położone one były zazwyczaj na obrzeżach Łodzi lub poza jej ówczesnymi granicami. Charakteryzowało je stosunkowo niewielkie oddalenie od centrum miasta, a w przypadku willi letniskowych - otoczenie terenami zalesionymi, które wykorzystywano również do założeń parkowych, a przede wszystkim brak sąsiedztwa zakładu produkcyjnego.
Zespoły mieszkalno-fabryczne
Jednym z zespołów rezydencji podmiejskich były wille wzniesione na terenie Rudy Pabianickiej. Nie wszystkie z nich miały charakter letniskowy. Wzdłuż dawnej szosy, obecni ulicy Pabianickiej, "przy południowym wylocie" z miasta, powstały podmiejskie zespoły fabryczno-mieszkalne. Podobnie jak na terenie Łodzi - również tam wille powstawały obok zakładów przemysłowych ich właścicieli.
Przy ul. Pabianickiej 133 obok przedsiębiorstwa papierniczego wznosiła się willa Arnolda Bajera, przy ul. Pabianickiej 180/182 - willa Siemensa(1) i obok niej - przy ul. Pabianickiej 184/186 pałacyk jego szwagra Adolfa Horaka(2). Częścią zespołu mieszkalnego Horaka i Siemensa była również willa przy ul. Starorudzkiej 8(3). Willa ta ma rzadko spotykane w Łodzi, ceglane, nieotynkowane elewacje, a przeznaczona była najprawdopodobniej dla administracji sąsiednich zakładów Adolfa Horaka. Znacznie dalej, przy ul. Pabianickiej 238 (inny adres ul. Rudzka 11/13) nad rzeką Ner, powstała fabryka kapeluszy i willa rodziny Habików(4).
Jak w prawie wszystkich łódzkich zespołach rezydencjonalnych, tak również przy ul. Pabianickiej, obok willi właściciela znajdowały się budynki gospodarcze i ogrody. Do dziś zachowała się murowana portiernia obok willi Siemensa, czy wielofunkcyjny budynek gospodarczy przy ul. Starorudzkiej 8. W tym ostatnim mieściła się portiernia i wozownia wraz z mieszkaniami dla obsługi. Budynek podobnie jak willa miał ceglane elewacje oraz narożną wieżyczkę na planie koła, nakrytą dachem namiotowym wielospadowym. Nieco trudniej jest odczytać ślady dawnych ogrodów, znane są ich ogólne zarysy oraz powierzchnia, a niekiedy układ alejek spacerowych i ścieżek. Na narożnikach lub przy ogrodowych elewacjach willi podmiejskich chętnie umieszczano werandy, często o drewnianej konstrukcji. Przy ul. Starorudzkiej werandę znacznie przeszklono i poprowadzono nawet przez dwie kondygnacje. Przy willi Siemensa weranda była jednokondygnacyjna, pełna, o drewnianej konstrukcji i zajmowała jeden z narożników budynku.
Rezydencje letniskowe
W innej, południowej części Rudy Pabianickiej (tzw. Dolna Ruda), na terenach leśnych powstawały rezydencje łódzkich przemysłowców o typowo letniskowym charakterze. Wśród nich pewnego rodzaju zespół tworzą wille i pałacyki położone na wschód od Stawów Stefańskiego m.in. przy ulicach Popioły i Letniskowej.
Przy ulicy Popioły znajdują się dwie bardzo ciekawe wille. Jedna z nich wzniesiona jeszcze pod koniec XIX wieku dla rodziny Tshildów przy ul. Popioły 12/14, o typowo letniskowym charakterze.
Willę usytuowano narożnikowo w stosunku do wjazdu na działkę. Na osi wjazdu, w narożniku budynku znalazło się główne wejście podkreślone dodatkowo ryzalitem zwieńczonym wieżyczką. Parter willi otrzymał ceglaną fasadę ozdobioną partiami tynkowanymi - w narożnikach budynku oraz z opaskach wokół okien i drzwi. Piętro willi wzniesiono w konstrukcji szkieletu drewnianego z zewnątrz obitego deskowaniem.
Na rogu ulic Popioły 34/36 i Białowieskiej 2, na narożnej działce wzniesiono na początku XIX wieku bardzo malowniczą willę dla rodziny Zaurów. Działka, na której stanęła willa jest zalesiona i dość znacznie opada w kierunku wschodnim. Budynek wykonano w konstrukcji murowanej na parterze i piętrze, natomiast ściany poddasza wzniesiono w konstrukcji szkieletowej, drewnianej. Główną część willi nakryto dość stromym dachem naczółkowym, zaś w częściach bocznych dachem o mniejszym nachyleniu połaci. Bryłę willi ozdabiają wykusze, weranda oraz ganek wejściowy.
Wille przy ulicy Letniskowej
Wille przy ul. Letniskowej (dawna ulica Letnia), jak wskazuje na to również nazwa ulicy miały typowo letniskowy, rekreacyjny charakter. Do najbardziej wyrazistych należy zaliczyć dwie wille rodziny Kindermanów znajdujące się przy ul. Letniskowej 6/12 i przy ul. Letniskowej 14/20. Działki letnich rezydencji Kindermannów były wydzielone z dawnej osady Ruda na początku XX wieku. Najpierw wykupił je od firmy "S. Natanson i synowie" Teodor Steigert (inaczej Sztejgert), a dopiero od niego odkupili je małżonkowie Franciszek i Matylda Kindermannowie. Z zespołu letniskowego korzystały też zapewne dzieci i wnuki Kindermannów, którzy po śmierci Franciszka i Matyldy, w latach 30 XX wieku stali się spadkobiercami zespołu. Z materiałów archiwalnych Sądu Rejonowego w Łodzi wynika, że spadkobierców było w sumie 25 osób, co uniemożliwiało dogodne korzystanie z odziedziczonej nieruchomości. Być może stało się to przyczyną, dla której w 1936 r. udziały w spadku wykupił od poszczególnych osób Juliusz Artur Kindermann, stając się tym samym jedynym właścicielem nieruchomości.
Nieco inne wnioski otrzymujemy w wyniku analizy materiałów Archiwum Państwowego w Łodzi. W owym czasie, tj. w latach 30. XX w., w zespole znajdowały się już dwie opisywane wille. Można pokusić się o hipotezę, że jeszcze za życia Franciszka i Matyldy ich dzieci miały wydzielone części nieruchomości i na jednej z nich przy ul. Letniej 6/12 (ob. Letniskowej) Juliusz Robert Kindermann wybudował dla swojej rodziny willę "Klara". Po południowej stronie znajdowała się jeszcze jedna działka przy ul. Letniej 14/20, należąca prawdopodobnie również do małżonków Juliusza Roberta i Klary Kindermannów i obie stanowiły jedną całość. Działki te podzielono przypuszczalnie dopiero w latach 30. XX wieku, kiedy to przeszły w ręce dwojga z czwórki dzieci Juliusza i Klary: Juliusza Artura Kindermanna (Letniskowa 14/20) i Lidii zamężnej Schweikert (Letniskowa 6/12)(5). Obie działki razem sąsiadowały od strony wschodniej i południowej z nieruchomościami Teodeora Steigerta, zaś po stronie południowej znajdowała się nieruchomość M. Kindermann, co może oznaczać, że była to nieruchomość Margi Herty Kindermann, córki Gustawa Adolfa Kindermanna, syna Franciszka i Matyldy.
Pewna jest dalsza historia rezydencji przy ul. Letniskowej. Po II wojnie światowej obie nieruchomości upaństwowiono i ich użytkownikiem było XXIII Państwowe Gimnazjum i Liceum w Łodzi. Obecnie obie wille są opuszczone i nie mają użytkowników, a teren dawnego parku jest zaniedbany (w chwili publikowania tego artykułu na stronie internetowej, tj. w 2011 roku, willa "Klara" jest remontowana - przyp.red.).
Willa przy ul. Letniskowej 6/12
Działka o kształcie zbliżonym do prostokąta zajmowała powierzchnię ok. 27290 m2. Prawie cały jej teren - ok. 26750 m2 - zajmował las. Willę usytuowano w centralnym miejscu nieruchomości. Poprowadzono do niej główną, prostą aleję ogrodową. Teren działki nieznacznie podnosił się w kierunku wschodnim, dlatego też w odległości kilkunastu metrów od willi, na głównej alejce, umieszczono szerokie schody. Wzdłuż południowej granicy posesji zlokalizowano zabudowę gospodarczą: drewnianą oficynę mieszkalną z dostawioną do niej oborą oraz komórką. Naprzeciwko willi, również przy ogrodzeniu działki wybudowano drewnianą kręgielnię. Pomiędzy willą i kręgielnią znajdowała się studnia.
Willę wybudowano jako letnią rezydencję rodziny Kindermannów i nazwano na cześć żony Juliusza Kindermanna "villa Klara". Budynek wzniesiono przed 1914 r., być może w 1903 r., jak podano na jednym z archiwalnych planów dotyczącym opisywanego obiektu. Stylistyka willi jak też jej czas powstania mogą sugerować, że autorem projektu był Gustaw Landau-Gutenteger, który projektował również inną willę dla rodziny Kindermannów, przy ul. Wólczańskiej 31. Przy ulicy Letniskowej wzniesiono budynek jednopiętrowy z użytkowym poddaszem i piwnicami. Plan budynku zbliżony jest do kwadratu, do którego od strony południowej dostawiono drewnianą werandę, później zamienioną na murowaną. Bryłę willi nakryto dachem dachem o zmiennym nachyleniu połaci ok.30-45o, naczółkowym, ze znacznie wysuniętym okapem, który podtrzymują krokwie i zastrzały. Płaszczyznę dachu rozdziela umieszczona nad strefą wejściową ośmioboczna wieżyczka. Główne wejście usytuowano w elewacji zachodniej i poprzedzone jest ono niewielkim tarasem. Budynek jest murowany z cegły pełnej, otynkowany. W partiach szczytowych widoczna jest w elewacji konstrukcja ryglowa. Budynek wyposażono w łazienkę, z doprowadzeniem wody ze studni, wygódkę, lokalne ogrzewanie piecowe i instalację elektryczną.
Willa przy ul. Letniskowej 14/20
Działka o kształcie kwadratu z dołączonym "cypelkiem" w południowo-zachodnim narożniku, zajmowała powierzchnię ok. 33430 m2. Nieruchomość była wypoczynkową rezydencją Kindermannów. Prawie cały jej teren - ok. 32800 m2 - zajmował park o charakterze leśnym, na terenie którego wytyczono alejki spacerowe o swobodnym układzie nawiązującym do ogrodów naturalistycznych. Podobnie jak na sąsiedniej działce, tak i tutaj - willę wybudowano w środkowej części nieruchomości. Prowadziła do niej najszersza, prosta aleja parkowa. Na osi głównego wejścia do willi, w odległości kilkunastu metrów przed jej frontem, usytuowano prostokątny basen wodny (5 x 7 m). Po południowej stronie nieruchomości, w połowie odległości między ul. Letniskową i willą znajdowały się budynki gospodarcze: garaże, stajnie, obora oraz część mieszkalna dla służby.
Willa powstała przed 1914 r. Wzniesiono budynek murowany, jednopiętrowy z poddaszem. Prostą bryłę rozplanowano na rzucie zbliżonym do kwadratu i nakrytym dachem czterospadowym o nachyleniu połaci ok. 30o. Główne wejście usytuowano w elewacji zachodniej, na wprost bramy wjazdowej na teren posesji. Budynek wyposażono w łazienkę (wodę doprowadzono ze studni), wygódkę, ogrzewanie piecowe oraz instalację elektryczną.
Temat willi podmiejskich w Rudzie nie ogranicza się oczywiście do opisanych przykładów. Z pewnością na uwagę zasługują też takie obiekty jak choćby willa Meisterów przy ul. Pabianickiej 152/154, wille letniskowe znajdujące się obok Stawów Stefańskiego lub późniejsze, międzywojenne wille położone pomiędzy współczesną zabudową willową Rudy - m.in. przy ul. 1 Maja, Rudzkiej, Starorudzkiej i innych. Szczególnie zachęcam do spacerów po leśnych terenach w Dolnej Rudzie Pabianickiej, a oprócz odpoczynku, urozmaiceniem będą z pewnością pozostałe tam dawne wille i pałacyki letnie łódzkiej burżuazji.
Przypisy:
W powyższym opracowaniu znajdują się nieścisłości, których korektę przeprowadzili Klubowicze:
(1) Właścicielem "Pałacu Siemensa" był Hazenklewer.
(2) Adolf Horak nie był szwagrem Siemensa
(3) Willa przy ul. Starorudzkiej 8 należała do rodziny Obermanów
(4) Habig kupił posiadłość od Mayerów, dopiero w latach 30-tych XX w.
(5) Do Ewidencji Zabytków Łodzi wpisano tylko jeden zespół willowy przy ul. Letniskowej 18, składający się z willi, parku i groty parkowej. Jak podano w Ewidencji należał on do Adolfa Kindermanna, co wydaje się mało prawdopodobne. Analiza materiałów archiwalnych oraz przeprowadzona wizja lokalna wskazują na to, że wpis do ewidencji odnosi się zespołu willowego o dawnym adresie ul. Letnia (Letniskowa) 14/20, który z kolei w Aktach miasta Łodzi opisany jest jako własność Juliusza Artura Kindermanna, a później jego spadkobierców.