Stalag Luft II
autor: opracował i wstawił do Wikipedii użytkownik o nicku LODZ (imię i nazwisko autora znane administratorom strony)
Stalag Luft II(a) - Kriegsgefangenenlager 2 der Luftwaffe vel Kriegsgefangenenlager 2 d. Lw, Litzmannstadt niemiecki obóz jeniecki dla lotników rosyjskich podówczas w dzielnicy Litzmannstadt'u Erzhausen (dziś rejon Łodzi o nazwie Ruda Pabianicka(b), na południowo-zachodnim obszarze miasta), w kwadracie obecnych ulic: Odrzańskiej (niem. Wallensteinerstrasse; od płd.-zach.), Retmańskiej (niem. Paracelsusweg; od płn.-zach.), Łopianowej (niem. Schwertbrüderstrasse; od płn.-wsch.(c)) i Zuchów (niem. Goldene Pforte; od płd.-wsch.).
Zarys dziejów
Stalag był administrowany przez Luftwaffe. Funkcjonował od 1 lutego 1942 do 1 września 1944. Przed umieszczeniem w obozie jeńców radzieckich, prawdopodobnie przebywali w nim krótko jeńcy francuscy. Dzienna liczba jeńców radzieckich wahała się w granicach od ok. 400 do nieco ponad 1000 osób(1).
| Dane dotyczące liczby osób więzionych w Stalag Luft II | |||
|---|---|---|---|
| Data informacji o stanie osobowym | Stan osobowy | ||
| 1942 r. | 1943 r. | 1944 r. | |
| 1 stycznia | - | 528 | 758 |
| 1 lutego | 427 | 810 | 627 |
| 1 marca | brak danych | 720 | brak danych |
| 1 kwietnia | 448 | 788 | 748 |
| 1 maja | 492 | 712 | 799 |
| 1 czerwca | 566 | 714 | 845 |
| 1 lipca | brak danych | brak danych | 841 |
| 1 sierpnia | 606 | 938 | - |
| 1 września | 382 | 1031 | - |
| 1 października | 504 | 1052 | - |
| 1 listopada | 961 | brak danych | - |
| 1 grudnia | 753 | 766 | - |
wg raportów OKW przekazywanych do centrali Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie(2).
Warunki panujące w obozie były umiarkowanie ciężkie, w porównaniu z losem innych jeńców, na przykład w obozach koncentracyjnych KL Auschwitz czy KL Mauthausen-Gusen. Poziom śmiertelności wymaga jeszcze szczegółowych badań, ale na pewno nie był masowy. Ciała zmarłych jeńców grzebano początkowo w pobliżu obozu, potem na cmentarzu prawosławnym na Dołach (ul. Telefoniczna)(3).
Część jeńców pracowała w łódzkich fabrykach. Pracowali również przy budowie dużej stacji przeładunkowej na Olechowie. W miejscach pracy, poza stacją na Olechowie, pewnej pomocy udzielali im Polacy, dając żywność i papierosy. Prawdopodobnie część z nich pracowała przy budowie dużego podziemnego szpitala (525 m2, o kubaturze 1 600 m3) dla pobliskiego lotniska "Lublinek" na rogu ul. Pabianickiej i ul. Ewangelickiej (zach. narożnik)(4).
Formalnie Stalag Luft II został zlikwidowany 1 września 1944, gdy większość jeńców wywieziono do Stalagu w Żaganiu (Stalag Luft III). W Łodzi pozostawiono jednak grupę chorych i niezdolnych do pracy, którzy w większości doczekali wyzwolenia w dniu 19 stycznia 1945 roku(5).
W końcu 1944 r., w budynkach pozostałych po Stalagu, została umieszczona na krótko grupa powstańców z Warszawy, następnie wywieziona dalej(6).
Ucieczki
Jeńcy podejmowali próby ucieczki, ale praktycznie wszystkie skończyły się niepowodzeniem i egzekucją uczestników. Udała się tylko jedna (9 października 1942), dwóm oficerom lotnictwa: Aleksandrowi Kuzniecowowi i Arkademu Worozcowowi. Uciekli podczas pracy w jednej z łódzkich fabryk. Uzyskali pomoc łódzkich komunistów z PPR(7). Po kilku miesiącach, zagrożony aresztowaniem Kuzniecow wszedł w skład pierwszego łódzkiego oddziału GL, brał udział w potyczce pod Głownem w dniu 8 maja 1943, która zakończyła się rozbiciem oddziału. Ocalał dzięki pomocy mieszkańców wsi Stary Waliszew(8). Później, przy pomocy warszawskich komunistów, trafił do Warszawy i stąd do oddziałów partyzanckich na Lubelszczyźnie, gdzie doczekał wejścia Armii Czerwonej. A. Worozcow został aresztowany w Łodzi w końcu kwietnia 1943 roku. Po wielomiesięcznym śledztwie wysłano go do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie otrzymał numer 188052. W lipcu 1944 został wywieziony w 400-osobowym transporcie do KL MauthausenGusen k. Linzu w Austrii i tam dotrwał wyzwolenia obozu 5 maja 1945.
Upamiętnienie
Obecnie teren byłego Stalagu nie jest wyraźnie upamiętniony, choć zachowało się kilka jego budynków; przede wszystkim dom w którym stacjonował oddział wartowniczy, ale podjęte już zostały działania w tej sprawie(d).
W rosyjskiej internetowej bazie pn. "Memoriał" Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, zawierającej nazwiska żołnierzy rosyjskich m.in. poległych podczas II wojny światowej, odnaleziono informacje dotyczące około 150 więźniów tego Stalagu wraz ze skanami ich kart osobowych(9).
W zbiorach łódzkiego Muzeum Tradycji Niepodległościowych znajduje się rekonstrukcja planu obozu wykonana w 1961 r. przez mieszkańca tej okolicy(10) oraz drewniany ozdobny talerz sygnowany "Stalag Luft 2 - Litzmannstadt - 1942"(11). Ponadto w zbiorach Działu II wojny światowej tego Muzeum znajdują się nierejestrowane materiały dotyczące wspomnianego wyżej Saszy Kuzniecowa (przede wszystkim skany jego okupacyjnych dokumentów i zdjęć), z którego rodziną pracownicy Muzeum mają kontakt.
Przypisy:
(a) W literaturze niemieckojęzycznej oznakowanie stalagów ma cyfrę arabską (czyli w tym przypadku Stalag Luft 2), a w anglojęzycznej rzymską (czyli Stalag Luft II)
(b) Przed II wojną św. Ruda Pabianicka była osobnym miastem (od 1923 r.). Z dniem 1 I 1940 r. została włączona przez okupanta niemieckiego w obszar Litzmannstadt'u (Łodzi) jako tzw. "dzielnica zewnętrzna" o nazwie Erzhausen. Po wojnie na krótki okres powróciła do statusu miasta w ramach przywracania przez polskie władze stanu administracyjnego sprzed wojny, ale z dniem 13 II 1946 r. ponownie została włączona w obszar Łodzi.
(c) Dzisiejszy przebieg tej ulicy nieco różni się od ówczesnego. Na reprodukowanym obok planie obozu z 1961 r. nosi ona nazwę J. Sobieskiego. Zmiana nazwy nastąpiła w 2000 r.
(d) Bliższych informacji terenowych należy szukać w Dz. Okupacji Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, oddział "Radogoszcz", tel. + 48 (42) 657 93 34 lub +48 (42) 655 36 66. W zbiorach tego muzeum znajduje się rekonstrukcja planu obozu wykonana w 1961 r. przez mieszkańca tej okolicy.
(1) Karta rejestracyjna jeńca Iwana Krawczuka, ur. 29 IX 1918, nr obozowy 368, w niewoli od 13 VIII 1941. [dostęp 2012-01-23].; Karta rejestracyjna. (dostęp 2012-01-23).
(2) Żurawski Witold J: "Hitlerowskie obozy jenieckie w Wielkopolsce, w latach 1939-1945", Cz. XIV, poz. 19: Obóz jeniecki dla lotników w Łodzi oznaczony jako Stalag Luft 2 Litmannstadt, w: WWF, 2000, nr 37/2, ss. 66-67.
(3) Budziarek Marek: "Bezimienne mogiły. Jeńcy sowieccy w Łodzi." w: "Dziennik Łódzki", 15-16 V 1993, nr 11, s. 11.
(4) "Tajemnicze lochy" [w:] "Express Ilustrowany", z 03 VI 1996 r. i dalsze artykuły
(5) Tadeusz Bojanowski: "Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939-1945)." Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1992, s. 155-156. ISBN 837016630X.
(6) Majorkiewicz Felicjan: "Dane nam było przeżyć. Szkice historyczne, wspomnienia, materiały", Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1972, ss. 332333 (Autor mylnie pisze o czasowym pobycie tego transportu w więzieniu radogoskim. W rzeczywistości był to Stalag Luft 2. Z Łodzi transport ten został skierowany do Stalagu IV BZeithain (MühlbergElbe k. Riesy) (por. Iwankiewicz Stanisław, Pozostała pamięć i ślad na ziemi. Polski Szpital Wojskowy w Ziethain w: "Gazeta Lekarska", 2005, nr 1, ss. 3637], porównaj poprawioną i rozszerzoną wersję tych wspomnień wydaną w 1983 pt. Lata chmurne, lata dumne, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, ISBN 8321104282)
(7) Jurij Lewin, Nikołaj Mylnikow: "Złoty krzyż." Swierdłowsk: 1961.
(8) Historia partyzanta Saszy opowiedziana przez p. Stanisława Masłowskiego, mieszkańca Starego Waliszewa [1]; porównaj informację o tym na stronie Starego Waliszewa w portalu "Atlas wsi polskiej" [2]
(9) www.obd-memorial.ru
(10) sygnatura A - 3973.
(11) sygnatura M - 1340.
Bibliografia:
1.Jurij Lewin, Nikołaj Mylnikow: "Złoty krzyż." Swierdłowsk: 1961. (powieść; sfabularyzowane wspomnienia wojenne byłego więźnia tego Stalagu - Aleksandra Kuzniecowa, aktualnie (luty 2012) jedyny egzemplarz tej książki w Polsce jest w Dz. Okupacji Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi) (ros.)
2. Stanisław Gajek: "Młodzi z garnizonu Łódź : Promieniści." Warszawa: Iskry, 1972, s. 165-187. (potyczka pod Głownem)
3. Maria Janic: "Ocalały sztandar" w: "Milcząca pieśń: wspomnienia łódzkich peperowców (red. Tadeusz Czapliński)." Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1972, s. 35-44. (potyczka pod Głownem i dalsze losy Kuzniecowa)
4. Marek Budziarek: "Bezimienne mogiły. jeńcy sowieccy w Łodzi" w: "Dziennik Łódzki". 15-16 V 1992, s. 11.
5. Żurawski Witold J.: "Hitlerowskie obozy jenieckie w Wielkopolsce, w latach 1939-1945", Cz. XIV, poz. 19: Obóz jeniecki dla lotników w Łodzi oznaczony jako Stalag Luft 2 Litmannstadt. w: "Wielkopolskie Wiadomości Filatelistyczne", czerwiec 2000, nr 37/2, ss. 66-67.