Podział terenów byłego miasta Ruda Pabianicka na osiedla administracyjne i rejony historyczne SIM i przesłanki tego podziału
autor: Zbyszek Frontczak
Ruda Pabianicka obejmująca tereny położone na południe od tzw. Kolei Obwodowej, osią której są ulice Pabianicka i Rudzka, istnieje od prawie 70 lat jako naturalna, zwyczajowa , nieadministracyjna dzielnica (osiedle) Łodzi. Mieszkańcy tych terenów, mocno zintegrowani, od wielu lat uważają się za Rudzian. Obok ukształtowało się drugie, mniejsze, nieurzędowe osiedle Rokicie Stare, którego mieszkańcy też mają silne poczucie odrębności. Obydwa te osiedla wchodziły w skład Dzielnicy Łódź-Górna. (rys. 1)
Z dniem 1 stycznia 1993 roku zniesiono podział miasta Łodzi na dzielnice. W ich miejsce wprowadzono podział na osiedla administracyjne, mające status jednostek pomocniczych gminy, o innych jednak zadaniach i kompetencjach. Obszar miasta Łodzi podzielono na 37 osiedli, według nieodgadnionych kryteriów. Osiedlom nadano nazwy podobno historyczne lub topograficzne. Mocno zamieszano w ten sposób w zakresie postrzegania dziedzictwa historycznego Łodzi. Lepiej było ponumerować jednostki pomocnicze miasta.
Obszar zwyczajowo uważany za Rudę Pabianicką podzielono na dwa osiedla. Pierwsze z nich obejmujące tereny na wschód od ul. Pabianickiej nazwano Rudą Pabianicką. Drugie osiedle obejmujące tereny na zachód od ul. Pabianickiej, tereny Rokicia Starego i tereny osiedla mieszkaniowego Rokicie Nowe oznaczono numerem 28, a później nazwano Rokiciem. Podział ten wywołał liczne dyskusje w kręgach miejscowych działaczy samorządowych, do ogółu mieszkańców nie dotarł i przyjęty został bez większych komentarzy.
Od 2005 roku zaczęto w naszym mieście wdrażać Łódzki System Informacji Wizualnej SIM. Częścią tego systemu jest nowe oznakowanie ulic. Dotychczasowe tablice z nazwami ulic zastąpiono nowymi. Posiadają one białe litery, niebieski i czerwone tło. Na niebieskim tle figuruje nazwa ulicy, na czerwonym - rejon historyczny. Podziału na 56 rejonów historycznych dokonali wspólnie urzędnicy magistratu i znawcy łódzkiej historii, a potem skonsultowano go również z przedstawicielami rad osiedli administracyjnych.
Bodajże w 2010 roku system SIM zaistniał w Rudzie Pabianickiej. Podzielono ją na dwa rejony historyczne: pierwszy to Ruda Pabianicka - obejmujący tereny na wschód od ul. Pabianickiej, drugi to Rokicie - obejmujący tereny Rudy Pabianickiej po zachodniej stronie Rudy Pabianickiej i obszar Rokicia Starego. Mieszkańcy po wschodniej stronie ul. Pabianickiej pozostali Rudzianami, natomiast mieszkańcy po zachodniej stronie ul. Pabianickiej zostali mieszkańcami Rokicia, bo napis Rokicie pojawił się na tablicach z nazwami ulic. Podział ten dotarł od razu do świadomości prawie wszystkich mieszkańców RP, wywołując liczne dyskusje, komentarze i niezadowolenie z decyzji miejskich urzędników. Nie przybrały one jdnak tak ostrej formy, jak w innych częściach Łodzi. Tam dochodziło do zaklejania napisów na czerwonym tle, a nawet do zrywania całych tablic. System SIM sprawdził się pewnie jako wizualna informacja, ale jako przekaz treści historycznych już mniej. Była doskonała okazja do uporządkowania i przywrócenia dawnych historycznych nazw określonym rejonom Łodzi, a wprowadzono jeszcze większy bałagan w tym zakresie. (rys. 2)
Czy przedstawiony podział RP na osiedla i rejony historyczne był właściwy? Dla odpowiedzi na to pytanie trzeba przedstawić historię tych terenów. Ograniczę się tylko do wieku XIX i XX.
Na wschód od Szosy Pabianickiej położona była Ruda Pabianicka, której granice ukształtowały się ostatecznie ok. 1864 roku. W dokumentach występuje jako folwark, kolonia, wieś, czy osada fabryczna.
Ruda Pabianicka, dawniej majątek rządowy, od 1845 roku staje się własnością prywatną. Właścicielami kolejno są: L. Geyer, rodzina Loewenbergów i Bank Natansona.
Parcelację majątku Ruda Pabianicka rozpoczynają łoewenbergowie w 1873 r. Regularną parcelację prowadzi następny właściciel - Bank Natansona, dzieląc majątek na morgowe działki. Te z kolei nowi właściciele dzielą na działki budowlane, które szybko znajdują nabywców. Popyt na działki wzrasta po wybudowaniu linii tramwajowej Łódź-Pabianice w 1901 r., a następnie Łódź-Ruda Pabianicka w 1910 r. Kolejno powstają nowe jednostki osadnicze: Nowa Ruda (u Niemca), Dacze, Janówek, osiedle Marysin. tylko nazwa Marysin przetrwała do dzisiejszych czasów.
Na zachód od Szosy Pabianickiej położone było Rokicie Nowe i osada młynarska Chachuła. Rokicie Nowe powstało w 1854 r. Karol lubowidzki, właściciel tych terenów podzielił ziemię leżącą po obu stronach Szosy Pabianickiej na 35 osad. Były to tereny po wyciętym lesie (363 morgi). Wytyczone osady oddał w wieczystą dzierżawę kolonistom, wśród których przeważali Niemcy. Polaków było siedmiu. Rokicie Nowe rozciągało się od obecnej ul. Sanockiej do rzeki Ner. Drogi siedliskowe tej wsi to Szosa Pabianicka i późniejsze ulice Odrzańska, Świętojańska, 3-go Maja. W 1864 r., w ramach przeprowadzonego uwłaszczenia chłopów, ziemie Rudy Pabianickiej przechodzą na własność kolonistów stając się ziemią włościańską. Budowa w 1902 r. kolei obwodowej dzieli tereny wsi na dwa obszary. Pierwszy z nich, od ul. Sanockiej do wiaduktu, został w 1915 r. przez władze niemieckie włączony do miasta Łodzi. Miał on już wtedy charakter osady podmiejskiej. Drugi z nich, na południe od wiaduktu, o charakterze wiejskim był częścią gminy Brus. Mimo dogodnego położenia, ziemie RN przed 1914 nie są parcelowane - na przeszkodzie stoją przepisy o ziemi włościańskiej. Można tylko zaobserwować podział osad na mniejsze i ich sprzedaż. Tereny Nowego Rokicia położone między Olechówką, a Nerem już od początku XX w. występują jako RN tylko w KW, przyjmując nazwy lokalne Wolfówka czy Langerka. Nazwy te nie funkcjonują już w świadomości obecnych mieszkańców.
Osada młynarska Chachuła, oddalona nieco od Szosy Pabianickiej, uchodzi za najstarszy punkt osadniczy w tych stronach. Od 1818 r. znajduje się w rękach rodziny Fijałkowskich, w formie dzierżawy wieczystej, wykupionej w latach 60. XIX wieku. Od tamtego momentu staje się własnością szlachecką na prawach folwarku. Na początku XX w. w wyniku podziałów rodzinnych majątek rozpada się na trzy części. Właścicielami folwarku zostają: Z. Fijałkowski, rodzina Wolskich i rodzina Starowiczy. Nowi właściciele jeszcze przed I wojną światową zaczęli parcelować ziemię folwarczną na działki budowlane. Szybko wyrosła kolonia Chachuła. Nazwa Chachuła trwa w pamięci społeczności bardzo silnie, dotyczy tylko nieco większego obszaru.
Kilka słów należy poświęcić Rokiciu Staremu z siedliskiem przy obecnej ulicy Franciszka. Nie było częścią miasta Ruda Pabianicka, ale odegrało ważna rolę w późniejszych podziałach. Rokicie Stare przy ul. Franciszka powstało w tym samym czasie co Rokicie Nowe, też na terenach poleśnych. W roku 1915 zostało, w wyniku inkorporacji, odłączone od Rokicia Starego z drogą siedliskową przy obecnej ul. Obywatelskiej. Mieszkańcy tych terenów stanowią mocno zintegrowaną społeczność z dużym poczuciem odrębności.
14 lutego 1923 r. z tych trzech omówionych wyżej terenów utworzono nową gminę miejską wyłączając je z gminy Brus. Nowa gmina miejska otrzymała nazwę Ruda Pabianicka. Mogła również nazywać się Chachuła lub Nowe Rokicie albo przyjąć nazwę neutralną. Pierwszy proboszcz parafii Św. Józefa takie nazwy zaproponował w liście do Rady Miasta z 15 października 1923 r. Widocznie przyjęta nazwa Ruda Pabianicka mogła wzbudzać niezadowolenie wśród mieszkańców Chachuł czy Nowego Rokicia. Ksiądz Potapski zaproponował, aby nazwać nową gminę miejską Trójnia, bo składa się z trzech miejscowości lub Zadzierzg - od złączenia, Wytchnienie - bo ma powstać miasto-ogród, Zaduma - bo radni długo dumali nas nową nazwą, Żwirowiec - z uwagi na duże pokłady, ba, góry żwiru. Rada Miejska ograniczyła się tylko do odczytania listu nie podejmując dyskusji w tym temacie. Podjęła natomiast niebawem uchwałę, w wyniku której obszar miasta podzielono na siedem dzielnic: Ruda Górna, Ruda Dolna, Marysin, Góry, Pogórze, Chachuły i Rokicie. Nazwy te, z wyjątkiem Marysina i Chachuły, nie utrwaliły się w świadomości mieszkańców tych stron.
W czasie okupacji nazwę miasta zmieniono na Erzhausen (Litzmannstadt-Ertzhausen), zaś samo miasto z dniem 1 kwietnia 1940 r. włączono administracyjnie w granica Łodzi (Lodsch), od 11 kwietnia 1940 r. urzędowo nazwanej Litzmannstadt.
17 stycznia 1945 r. do Łodzi wkraczają wojska sowieckie, a władzę z mieście przejmuje polska administracja. Wszystkie zmiany administracyjne wprowadzone przez okupanta zostają anulowane. Ruda Pabianicka znów staje się miastem w przedwojennych granicach. Z dniem 20 grudnia 1945 r., na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, Ruda Pabianicka z wieloma innymi wsiami i osadami przyłączona zostaje do miasta Łodzi w ramach największej inkorporacji w historii miasta. Rozporządzenie to weszło w życie w dniu 13 lutego 1946r. 27 maja 1946 r. obszar Łodzi miasta podzielona na trzy dzielnice: Północ, Południe i Śródmieście. Ruda staje się częścią dzielnicy Południe, a następnie dzielnicy Ruda - od 1954 r. i Górnej - od 1960 r.
Po wojnie, choć Ruda jest tylko nieurzędowym osiedlem, to więzy lokalne, poczucie tożsamości i patriotyzm lokalny nie słabną, ale stają się silniejsze. Mieszkańcy terenów, które przed wojną nie wchodziły w skład miasta zaczynają się utożsamiać z Rudą np. mieszkańcy wsi Chocianowice po wschodniej stronie ul. Pabianickiej. Czym tłumaczyć zaistniały fenomen? Pewnie ograniczoną migracją ludności. Wspólnym korzystaniem z infrastruktury miejskiej zbudowanej przed wojną i zaraz po niej. Mam na myśli kino "Muzę", stadion RKS, bibliotekę, budynek dawnego kina "Star", a przede wszystkim budynek chórów niemieckich, w którym od wielu lat działał DDK, a teraz Centrum Zajęć Pozaszkolnych. Wspólny wypoczynek nad Stawami Stefańskiego, Nerem, spacery po Popiołach, czy słynne przed laty niedzielne lody u Fisiaka też nie były bez znaczenia. Wiele dla utrzymania i pielęgnowania miejscowej tradycji, przypominania historii tych terenów zrobiło TPR, a w ostatnich latach KSRP. Ukoronowaniem tych działań jest organizacja obchodów 90-lecia powstania miasta Ruda Pabianicka.
Z przedstawionego wyżej materiału wynika, że przeprowadzony podział Rudy na dwa osiedla samorządowe był wielce niefortunny. Dobrze zintegrowana społeczność została podzielona. Zamiast zgodnej dotychczasowej współpracy pojawiają się konflikty.
Podział Rudy na rejony SIM oparty został na przesłankach historycznych z przełomu XIX i XX wieku. Przyjmując jednak fakt istnienia Rudy Pabianickiej - miasta, a później naturalnej dzielnicy Łodzi, równie dobrze może być inny.
Omówiony podział na dwa osiedla samorządowe i rejony historyczne SIM nie były przypadkową decyzją urzędnika. Pokrywa się on z propozycją prof. M. Kotera przedstawioną w opracowaniu "Koncepcja podziału miasta Łódź na jednostki samorządowe".
Rudę Pabianicką można było podzielić całkiem inaczej. Z obszaru dawnego miasta RP, powiększonego o skrawki dawnych wsi Chocianowice i Chojny, należało utworzyć osiedle administracyjne Ruda Pabianicka i rejon historyczny SIM Ruda Pabianicka. Połączyć Rokicie Stare z osiedlem mieszkaniowym Rokicie Nowe i utworzyć osiedle administracyjne Rokicie i rejon historyczny SIM - Rokicie. (rys. 3). Oczywiście istnieją również inne możliwości podziału Rudy Pabianickiej znacznie bardziej korzystne niż wprowadzony.
